Сусен Аксен
Сусен Аксен
(1905 — 1995 җ.җ.)
Сусен Аксен – хальмг советск литературин ууһн бичәчнрин негнь – Ново-Алексеевск станицин Атаманск күүтрт (ода Ростовск областин Зимовниковск район) 1905 җилд теңгә хазг хальмгин өрк-бүлд төрсмн. Эцкнь бичкнднь өңгрәд, ахиннь герт өсҗ боссн күн.
СУРҺУЛИН ҖИЛМҮД
1926 җилд Сусен Аксен Әәдрхнә багшин техникумд орна. Тер цагт энд сурчасн баһчуд эврә келндән, урн үгдән, тууҗдан харуч бәәсмн. Техникумд сурн бәәҗ эн барин көдлмшлә таньлдад, тенд көдлҗәсн бичәч Манҗин Нимгрлә үүрлнә. Тиигәд «Таңһчин зәңг» газетин редакцд литературин багд орна. Сурн бәәҗ Сусен Аксен Манҗин Нимгрин ик дөңгәр экләд үүдәврмүд бичдг дасна.
1929 җилд «Теегин герл» нертә түрүн комсомольск газетин түрүнк редакторт шиидгдсмн. 1930 җиләс авн «Улан баһчуд» нертәһәр һарад төрскн келәр барлгддг билә.
БИЧӘЧИН ҮҮДӘЛТ
Хальмг литературт Дендән Айс (20-30-гч җилмүдт Сусен Аксен иим нуувч нер авсмн) 20-гч җилмүдт орҗ ирсмн: түрүн шүлгүдин хураңһунь 1929 җилд «Болд зүркн» нертәһәр барлгдла. 1934-гч җилд бичәчнрин зергләнд орулҗ авгдла. Сусен Аксен Хальмг улсин шүлгч (1967), Хальмг АССР-ин О.И.Городовиковин нертә мөрән лауреат (1974), филолог номин кандидат (1958 җилд «Поэтика Джангариады» гидг нертә диссертац харссмн), хальмг болн орс келәр барлгдсн һуч һар дегтрин түүрвәч: «Бичә март» (1932), «Теегин үрн» (1939; 1980 җилд эн поэм 2 әңгтәһәр барлгдла), «Кишг хәәлһн» (1940), «Төрскн тег» (1941; 2-гч һарцнь — 1959), «Шин җирһл угтад» (1961; 2-гч һарцнь — 1976), «Зөргин хаалһар» (1962), «Иньг минь, бичә март» (1965), «Дууна дееҗ» (1967), «Цагин айс» (1968), «Хомутниковин туск ухаллһн» (1969; 2-гч һарцнь — 1982), «Төрскнә магтал» (суңһсн шүлгүд болн поэмс, 1970), «Эрднин экн цаг» (түүк, 1973), «Эңкр ээҗ – тег минь» (суңһгдсн поэмс болн шүлгүд, 1983), «Зүркнә дун» (1984).
Партин Хальмг Таңһчин комитетин пропагандын әңгин һардачар көдлҗәһәд, хальмг келнә, тууҗин болн литературин институтын секторин һардачар 1965 җ. пеньст һартлан көдлҗәв. 20 җилин туршар хальмг бичәчнрин Ниицәнә правленьд суңһгдад, «Теегин герл» альманахин редакторин үүл дааҗ, дорас өсч йовх бичәчнрт ик дөңгән күргсмн.
Сусен Аксен – хальмг литературин ууһн бичәч, шүлгч, драмургч мөн.
Сусен Аксен хальмг советин цага утх зокъялд түрүн болҗ гражданск дәәнә тускар бичсн күн. Тууҗин төрмүд, тууҗд орсн улсин дүрмүд зурлһн – бичәчин үүдәлтин нег онцнь.
«Аксен Сусеев зөргтә, баатр улсин тускар бичхдән дурта бәәсмн. Гражданск дәәнә цагин баатрмуд Ока Городовиков, Харти Кануков, Василий Хомутников, Кирсан Илюмжинов, Арлтан Ангуляев, Нарма Шапшукова эднә, Төрскән харсгч Алдр дәәнә уагт зөрмг йовдлмуд һарһсн Тамара Хахлынова, Юрий Клыков эднә тускар Аксен Илюмжинович бичхләрн, теднәр дамҗулад хальмг улсин сән тоотыг – зөргиг, һавшуниг, күңклиг, цецниг, төрскн һазр-усндан, келн-әмтндән ямаран дуртаһинь болн халтаһинь тохнятаһар болн тодрхаһар үзүлнә»,- гиҗ Балакан Алексей темдглсмн.
«Теегин үрн» (Ока Городовиков), 1962 җ., «Зөргин хаалһар» (Харти Кануков), 1962 җ., «Шин җирһл угтад» (Кирсан Илюмжинов), 1963 җ., «Хомутниковин туск ухаллһн», 1969 җ. — иим лиро-эпическ поэмс салу-салу аһулһта болвчн, нег дуһрг тогтана, нам терүнәс үлү, нег үүдәвр чигн гиҗ тоолгдна, юңгад гихлә эдн күцләрн, учр-утхарн, тәвҗ хаһлгдҗах төрмүдәрн бат залһата, холвата.
Поэмсин дүрмүднь – цагин некврәр олн дундас һарсн, төрскн келн-әмтнәннь сә хәәһәд, хүвсхлин җисәнд орҗ, гражданск дәәнә һалвд туурмҗта йовдлмударн, әрүн цаһан седкләрн, бат заң-бәрцәрн, төрскнч ухаһарн Әрәсән, хальмгин тууҗд нерән үлдәсн, баатрльг авцта улс.
Рубрика: